Yr Archif
'My sheets of transcript, the labours of many years, are for the most part unbound and in great disorder, like every thing else with me. I have always had too many irons in the fire, a llawer un ohonynt yn llosgi'n ulw.'
(Iolo Morganwg at Owen Jones (Owain Myfyr), 26 Gorffennaf 1800)
(Iolo Morganwg at Owen Jones (Owain Myfyr), 26 Gorffennaf 1800)
Mae archif Iolo Morganwg yn un o archifau mwyaf cyfoethog Cymru. Mewn llythyr at William Owen Pughe, dyddiedig 12 Mawrth 1788, disgrifiodd Iolo ei gasgliad fel 'yr aneirif bapirau didrefn (yr anialwch dyrus, fal y mae'n gymmwys ei alw)'. Ond nid 'anialwch dyrus' mo'r archif ond gwerddon hudolus wedi ei chatalogio a'i rhwymo'n daclus! Y mae'n gyforiog o lythyrau, llyfrau nodiadau, teithlyfrau, traethodau, mân nodiadau a darluniau.
Papurau amrywiol Iolo, wedi'u rhwymo'n 80 cyfrol, sy'n ffurfio craidd y casgliad, ond ymgorfforir ynddo hefyd ei gasgliad preifat o lawysgrifau gan bobl eraill a berthyn i'r 16eg ganrif a'r 18fed ganrif.
)
Yn dilyn marwolaeth Iolo ym 1826 trosglwyddwyd y llawysgrifau a'r papurau (heb eu rhwymo) i ofal ei fab Taliesin Williams (Taliesin ab Iolo). Yn fuan wedi marwolaeth Taliesin ym 1847 daeth papurau Iolo i feddiant Augusta Waddington Hall, Arglwyddes Llanofer, un o noddwyr pwysicaf y diwylliant Cymreig ym Morgannwg yn ystod y 19eg ganrif.
Ymddiriedwyd y casgliad hwn, a adwaenid bellach fel 'Casgliad Llanofer', i'r Llyfrgell Genedlaethol gan ŵyr Arglwyddes Llanofer, yr Uwchfrigadydd Syr Ivor John Caradoc Herbert, Barwn 1af Treowen, ym 1916.
Ni ddiogelwyd y cyfan o bapurau ac ysgrifau Iolo yng nghasgliad Llanofer oherwydd daliodd aelodau'r teulu eu gafael ar y llythyrau, ynghyd â phapurau o natur bersonol a gwleidyddol. Cyflwynwyd y rhain i Lyfrgell Genedlaethol Cymru ym 1953-4 gan ddisgynyddion Iolo yn Llundain, Mr Iolo Aneurin Williams a Miss H. Ursula Williams. Adwaenir y casgliad hwn fel 'Casgliad Iolo Aneurin Williams'.
Casgliad Llanofer
NLW 13061B-13178B
Casgliad Iolo Aneurin Williams
NLW 21287B-21433E
Llythyrau Iolo Morganwg
NLW 21280E-21286E
Noddir y prosiect gan
